Niemieckie budownictwo fortepianowe na Ziemiach Odzyskanych i Uzyskanych w 1945 roku

Historia, wojny, granice… Ziemie Odzyskane i Uzyskane. Okupanci, wyzwoliciele, wysiedleni, przesiedleni… W którym miejscu mam stawiać cudzysłowy? Powrót do macierzy, „siedemsetletnia przerwa w dziejach” (!), osadnictwo, dorobek zdobyty, dorobek opuszczony… Polska jak niewiele innych krajów w Europie jest zmuszona na bieżąco przebierać w powyższych zjawiskach, selekcjonować, co „nasze”, a co „nie nasze”, mierzyć się i z bolesnymi stratami, i z niechcianym przybytkiem, jak również z koniecznością przejęcia cudzego dobytku z dobrodziejstwem inwentarza, co nie zawsze – choćby wspominając gęstą sieć opuszczonych torów kolejowych w warmińsko-mazurskiem – udawało się i udawać będzie. Wbrew pozorom, od przybytku często głowa boli.

Historia sprawiła, że na ziemiach dzisiejszej Rzeczypospolitej istniało wiele manufaktur, zakładów, fabryk produkujących pianina i fortepiany. Zakłady te zakładane były i prowadzone przez Niemców – i stanowiły potężny filar życia kulturowego i przemysłu państwa niemieckiego.

Lecz w Polsce byli Niemcy „swoi” – jak choćby Niemcy warszawscy, kaliscy (wspomnieć tu należy choćby Fibigera, walczącego w kampanii wrześniowej po stronie polskiej) czy bydgoscy (tym poświadczenia lojalności na razie wystawić nie mogę). A byli Niemcy, którzy nigdy nic wspólnego z Polską i Polakami nie mieli. A jednak – byli. Byli u siebie, nie u nas.

Teraz my jesteśmy u nich.

Tak, u nich, nie u nas. Bo o jakich „nas” można mówić choćby w kontekście tego, że za Niemców sieć fabryk fortepianowych na „ziemiach odzyskanych” dorównywała gęstością dzisiejszej siatce stacji benzynowych; po wojnie powołano lub pozostawiono zaledwie trzy z nich (Legnica, Lubin i – chwilowo – Brzeg), zaś dzisiaj w ogóle nie zostało ani jednej? Co sprawiło, że coś, co było tak istotne (dla Niemców), nagle stało się tak zbędnym (dla Polaków)?

Tak czy inaczej, to do Polaków należy teraz obowiązek pamiętania o tych Niemcach, pielęgnowania tego, co po nich pozostało. Bowiem chodzimy tymi samymi ulicami, co oni kiedyś, używamy tych samych budynków, co oni kiedyś zbudowali, gramy na ich fortepianach i pianinach, co powstawały tutaj i tutaj zostały, i cudem nie trafiły na złom.

Ale często nic o nich nie wiemy.

W oparciu o dostępne źródła – zarówno te drukowane, lub podpatrzone w internecie, jak i zgromadzone osobiście przeze mnie – postaram się utworzyć panoramę budownictwa fortepianowego na terenie dzisiejszej Polski. Jest to wiedza konieczna – nie tylko dla amatorów pianin i fortepianów. Również dla tych, kto naprawdę szanuje historię i pielęgnuje prawdę historyczną, jak by wygodną czy niewygodną była dla kogoś.

Analizując zjawisko produkcji fortepianów i pianin na niemieckich „kresach wschodnich”, nie można odpędzić się od wrażenia marginalności tej produkcji. Istotnie, jedynie Legnica należała do czołówki niemieckiego przemysłu fortepianowego. W jakimś stopniu również Wrocław mógł pretendować na miano „regionalnej potęgi”. Jednak w pozostałych miejscowościach produkcja pianin obliczona była wyłącznie na rynek lokalny, zaś fortepianów nie produkowano prawie wcale. Absolutnie marginalnym zjawiskiem były fortepiany gdańskie. Są mi znane zaledwie pojedyncze fortepiany produkcji szczecińskiej, zaś w ogóle nieznane – fortepiany poznańskie (mimo iż istniały) czy katowickie.

Jednak najgorzej pod tym względem prezentuje się Warmia i Mazury. Nie tylko brakuje opracowań poświęconych produkcji fortepianów na tym terenie, ale również brakuje bezpośrednich świadectw rzeczowych – zachowanych instrumentów. Co ważne, instrumenty produkcji królewieckiej bądź z innych miast Prus Wschodnich, leżących dziś po rosyjskiej stronie granicy, są zachowane w Polsce dość licznie, co raczej wyklucza możliwość całkowitego zniszczenia tego dorobku wskutek działań wojennych lub wysiedleń. A jednak, poza jednym zakładem produkującym fisharmonie w Olsztynie i jednym pianinowym w Braniewie nie mam żadnych wiadomości o innych tego typu fabrykach.

Ważna uwaga: poniższa lista nie obejmuje fabrykantów-Niemców z zaborów pruskiego, austriackiego i rosyjskiego, a tylko i wyłącznie z ziem, które odeszły do Polski wraz z zakończeniem II Wojny Światowej. Zatem na poniższej liście są tylko te obszary Wielkopolski i Górnego Śląska, które przed 1945 należały do Niemiec.

Dolny Śląsk
Górny Śląsk
Lubuskie
Pomorze
Pomorze Zachodnie
Śląsk Opolski
Warmia i Mazury
Wielkopolska

Pomorze Zachodnie

Goleniów (Gollnow)

Otto Meyer (wzmianka w 1912)

Kołobrzeg (Kolberg)

C. Nessenius (1848 – po 1900)

Koszalin (Köslin / Cöslin)

Julius Lebegott Meyer (J. Meyer, Cöslin) (1867 – po 1907)

Łobez (Labes)

Walter Rowe (wzmianki w latach 1909-12; w roku 1922 notowany w Berlinie)

Stepnica (Stepenitz)

Gebr. Assmann (1919 – po 1929)

Szczecin (Stettin)

ok. 15 wytwórni pianin i fortepianów

Szczecinek (Neustettin, Neu-Stettin)

Gust. Wellmann (1881 – po 1909). Inne źródła wskazują rok założenia 1878.

Wałcz (Deutsch-Krone)

Walter Berndt (wzmianka w roku 1929)

Widuchowa (Fiddichow)

Gustav Adam Schultze (Gust. Ad. Schultze) (wzmianka w roku 1929)

Pomorze (Gdańsk, Elbląg)

Elbląg (Elbing)

Abs, lub, być może, ABS Pianofortefabrik (notowana w latach 1886-1893 jako skład fortepianów; w roku 1894 – jako fabryka pianin). Firmę zlikwidowano 5 marca 1894. Mieściła się w Elblągu przy Alter Markt 3.
Oskar Schneider (1918 – po 1925; wg innych źródeł działał już w roku 1915)
Johann Friedrich Weber (wzmianka w roku 1864). Zachował się co najmniej jeden jego fortepian.

Gdańsk (Danzig)

ponad 20 wytwórni pianin i fortepianów

Kwidzyn (Marienwerder)

Paul Schildhauer (wzmianka w roku 1896) – producent pianin. Wytwórnia mieściła się przy Breitestrasse 16. Udział w wystawach: Zachodniopruska Wystawa Rzemieślnicza w Grudziądzu (1896), brak nagrody?.

Lębork (Lauenburg in Pommern)

J. Lipczinski (Lipczyński, również nieprawidłowo Lipscinski) (przed 1876 – po 1913). Józef Lipczyński, Polak, urodzony ok. 1840?, miał swój zakład w Lęborku w II połowie XIX wieku (pierwsze znane dziś wiadomości pochodzą z roku 1876). Przed rokiem 1890 produkował pianina wspólnie z synem Maksymilianem (Max Lipczinsky), sygnowane, wg Vogla, „J. M. Lipczyński – Lauenburg i. P.”. Po usamodzielnieniu się syna i rozpoczęciu przez niego działalności w Gdańsku (1890) ojciec kontynuował produkcję instrumentów w Lęborku. Być może, produkował również fisharmonie. Fabryka (lub skład?) mieściła się przy Neuendorfstrasse 7. „Pianofortefabrik Josef Lipczinski” była notowana jeszcze w 1913 roku. Ówczesne pianina sygnowano „J. Lipczinski”. Dalsze losy wytwórni pozostają nieznane. Z roku 1929 pochodzi wzmianka „Instrumentenbauer Alexander Lipczinski” z adresem Kaiserstrasse 29. Możliwe, że chodzi o kontynuację wytwórni Józefa przez kolejne pokolenie rodziny. Trochę więcej o rodzinie Lipczyńskich.

Malbork (Marienburg)

Karl Otto (wzmianka w roku 1926). Nie wiadomo, czy istniała wytwórnia, czy tylko zakład naprawczy. Adres: Gold Rg. 20 (tel. 500).
Gustav Schönsee, również Schoensee (1880-1912). Wytwórnia pianin znajdowała się przy Höhe Lauben 37 (32?). Do dzisiaj zachowały się pojedyncze pianina jego produkcji.
Paul Wagner (wzmianka w roku 1926)
C. Heinrich Wegner (wzmianki w latach 1864-67). Fabrykant fortepianów w Bydgoszczy. W Malborku skład (oraz być może wytwórnia?) mieścił się przy Höhe Lauben 32.
G. Ziegler, Gustav Ziegler (wzmianki w latach 1864-1903), malborski producent pianin. W roku 1875 wystawiał swoje pianina na Pruskiej Prowincjonalnej Wystawie Rzemieślniczej w Królewcu i dostał za nie III nagrodę.

Warmia i Mazury

Braniewo (Braunsberg)

Vitalis Stange (1894? – po 1909) – budowniczy pianin i (później) organów.

Olsztyn (Allenstein)

M. H. Howe (wzmianki w latach 1925-29) – budowa fisharmonii. Być może, filia berlińskiej wytwórni fisharmonii „Hermann Howe & Co.”, istniejącej od 1875 roku.

Wielkopolska

Gorzów Wielkopolski (Landsberg an der Warthe)

August Ruhmann (Aug. Ruhmann, również A. Ruhmann, Landsberg a/W.) (1880 – po 1912)
Gustav Schulz (Gust. Schulz) (wzmianki w latach 1886-1900)

Piła (Schneidemühl)

Richard Schneider (wzmianka w roku 1926). Właściciel składu pianin (i fortepianów?); na niewielką skalę produkował również własne instrumenty.

Ziemia Lubuska

Kostrzyn nad Odrą (Küstrin / Cüstrin)

Hermann Palm, później „Hermann Palms Wwe.” (wdowa Hermanna Palma, ok. 1925) (wzmianka w latach 1893-1925).
A. Wenzel (1910 – po 1929)

Szprotawa (Sprottau)

Ludwig Hoof (1882 – po 1929); od roku 1923 – „L. Hoof & Sohn”.
Würzburg (wzmianki w latach 1890-93)

Zielona Góra (Grünberg)

Eduard Adler (1888 – po 1926). Marginalny zakres produkcji.

Dolny Śląsk

Bolesławiec (Bunzlau)

Gebr. Jakob (przed 1820 – po 1920). Produkcja na skalę marginalną; instrument nr 62 powstał ok. r. 1860.

Brzeg (Brieg)

A. Klose, Brieg (wzmianki w latach 1886-99). Nieliczne instrumenty spotykane są na rynku wtórnym.
Moritz Rüdiger (notowany w latach 1878-93), wystawił pianino na Śląskiej Wystawie Przemysłowej we Wrocławiu (1881).
A. Schütz & Co., „A. Schütz & Comp., Piano-Forte-Fabrik, Brieg, Bez. Breslau” (1870-1945), również we Wrocławiu. Tysięczne pianino wyprodukowano w 1887 roku. W 1914 firma A. Schütz & Co. przejęła wrocławską firmę P. F. Welzel. W fabryce powstało kilka tysięcy instrumentów (znane jest pianino nr 5436). Pod koniec wojny (1945?) rodzina Schützów musiała wyemigrować do Lubeki, natomiast w Brzegu odbyło się uruchomienie polskiej fabryki pianin i fortepianów na bazie pozostałego mienia.
Benno Speer, Brieg (wzmianka ok. roku 1935) – niszowy producent pianin. Znane jest jego pianino o numerze seryjnym 2570, jednak dzisiaj jego instrumenty są praktycznie niespotykane, a więc niekoniecznie numerację seryjną rozpoczęto od 0001. Speer korzystał z podzespołów innych firm, tak np. używał ramy metalowe odlewane przez firmę A. Schütz & Co., również z Brzegu.

Chojnów (Haynau)

Pfitzer & Maetschke (wzmianki w latach 1937-45).

Dzierżoniów (Reichenbach)

B. Grimm. Jedna z najstarszych prowincjalnych firm na Dolnym Śląsku, istniejąca już w latach 1840-60-ych, produkowała zarówno pianina, jak i fortepiany, które sporadycznie spotykają się na dzisiejszym rynku wtórnym.

Głogów (Glogau)

M. Walsmann (1886-1893, potem we Wrocławiu, gdzie działał co najmniej do 1903)

Jelenia Góra (Hirschberg)

Hermann Pfeiffer (Herm. Pfeiffer) (wzmianki w latach 1890-93)
A. P. Wittig (1887 lub 1882 – po 1900)

Kłodzko (Glatz)

R. Barndt, Glatz (ok. 1910-30?). Żadne szczegóły działalności tej wytwórni nie są znane; datowanie jedynie orientacyjne na podstawie jedynego znanego dziś pianina.
Th. Dettlaff & Co. (wzmianki w latach 1924-1929); od 1925 własność Olbricha. Wcześniej Dettlaff działał w Kopenhadze i Moskwie (zachowały się jego moskiewskie instrumenty).
E. Langer (wzmianki w latach 1923-28)
Wilhelm Olbrich & Co., również „Olbrich Glatz”, „W. Olbrich – Glatz”, „W. Olbrich & Co.” (1882-1944?) – najbardziej znana i prężna wytwórnia pianin w Kłodzku. Oprócz produkcji, Olbrich prowadził skład instrumentów różnych firm. W 1925 Olbrich przejął kłodzką wytwórnię Dettlaff & Co., w 1934 – drezdeńską fabrykę pianin Johann Urbas. W wytwórni powstało kilka tysięcy pianin (znany jest numer 6785). Po wojnie mienie firmy (prawdopodobnie niezniszczone w czasie wojny) przejęły ZZPM; rodzina przeniosła się do Niemiec. Firma zdobyła kilka nagród na wystawach międzynarodowych, m.in. w 1894 w Antwerpii oraz w 1896 w Dreźnie (medal złoty). Pianina Olbrich Glatz, oprócz legnickich i wrocławskich instrumentów, należą do najlepszych pianin wyprodukowanych na Dolnym Śląsku.
Wenzel Tucek (w Kłodzku notowany w latach 1906-09) – budowniczy fisharmonii w Pradze, gdzie założył firmę w 1860.
Daniel Weigel (D. Weigel, Glatz) (ok. 1848 – ok. 1900). Daniel Weigel (ok. 1824 – ok. 1865) miał swój zakład w Kłodzku przy Judengasse 148; po jego śmierci firma była prowadzona przez syna Ernsta Weigla i produkowała pianina na małą skalę. Od ok. 1900 roku produkcji zaprzestano; firma istniała już tylko jako skład pianin i warsztat naprawczy.

Legnica (Liegnitz)

ponad 25 wytwórni pianin i fortepianów

Lubań (Lauban)

Fliegel (wzmianki w latach 1890-93)

Lubin (Luben)

Langer & Co. (w Lubinie od ok. 1912) – produkcja mechanizmów fortepianowych; filia berlińskiej fabryki.

Lwówek Śląski (Löwenberg)

Johannes Titz (1880 – po 1929 lub nawet 1944), budowa fisharmonii – instrumentów uznanych, o bardzo dobrej reputacji. Prawdopodobnie, na początku działalności zajmowała się produkcją pianin (tak był notowana jeszcze w 1893); później (1900?) zaczęto również produkcję fisharmonii, która z czasem absolutnie zdominowała działalność fabryki.

Nowa Ruda (Neurode)

Wilhelm Wenzel Klambt (W. W. Klambt) (1890 – po 1925). Właściciel składu pianin. Własna produkcja rozpoczęła się prawdopodobnie dopiero od roku 1920.

Oleśnica (Oels in Schlesien)

Feldner & Co. (wzmianka w roku 1887) – produkcja fisharmonii.

Piława Górna (Gnadenfrei bei Reichenbach)

A. Macat (wzmianki w latach 1900-09)

Świdnica (Schweidnitz) – 11 zakładów produkujących pianina względnie fortepiany.

Rudolf Awiszus (1886 – po 1893) – firma mieszcząca się przy Freiburgerstrasse 5. W Gdańsku działała ok. 1900 inna firma o nazwie „Rudolph Awiszus”, podająca rok swojego założenia 1882. Wg niektórych źródeł (K. Rottermund), jest to ta sama firma. W innych z kolei źródłach (Grossbach) nazwisko „Awiszus” notowane jest jako „Awizus”. Patrz również „Bertha Awisz[i]us” w Nysie.
Hermann Dittrich (1893-1945) – budowa pianin i fisharmonii; skład i wypożyczalnia instrumentów. Fabryka mieściła się przy dzisiejszych ulicach Pułaskiego, Kościelnej, zaś od 1918 – przy Sikorskiego (Striegauerstr. 15).
Carl Neumann (1912 – ok. 1940). Pierwotnie Carl Neumann (ok. 1862 – 1939) miał od roku 1897 firmę w Legnicy, gdzie ona w latach 1909-11 (tyle trwało postępowanie upadłościowe) zbankrutowała. Pod koniec 1911 lub na początku 1912 roku firmę przeniesiono do Świdnicy, gdzie zakład mieścił się przy Margaretenstrasse 3, a od 1925 – przy Hospitalstrasse 3. Przy firmie działał również skład instrumentów. Właścicielami firmy byli Carl, Alfred i (od 1937) – J. Neumann. Firma działała do II wojny światowej.
C. Piersig, później Piersig & Krätzig (wzmianki w latach 1884-87).
P. Schwarzer (wzmianka w 1900), być może tożsamy z wytwórnią pianin P. Schwarzer we Wrocławiu.

Świebodzice (Freiburg in Schlesien)

Carl Alter (1895 – po 1929)
Gust. Förster (wzmianki w latach 1887-93)

Ulesie (Waldau, kreis Liegnitz)

Georg Stenzel (G. E. Stenzel) (1923 – po 1929)

Wałbrzych (Waldenburg)

Ernst Häusler (wzmianka w roku 1929)

Wrocław (Breslau)

ok. 50 wytwórni pianin i fortepianów

Zgorzelec (Görlitz)

W Görlitz działało kilkanaście (ok. 12) zakładów produkujących pianina i fortepiany, lecz niestety żaden z nich nie mieścił się w dzisiejszym polskim Zgorzelcu. Toteż je pomijam.

Ziębice (Münsterberg)

Ferdinand Lindner (wzmianki w latach 1900-03)
Paul Steinig (1904 – po 1925)

Żagań (Sagan)

C. Nispel, Sagan (ok. 1870-80). Nieznana, nienotowana w żadnych źródłach wytwórnia. Zachowało się jedno jej pianino, górnotłumikowe, lecz krzyżowe, z charakterystycznymi dla wczesnych pianin „oknami” na obudowie.
Oskar Weisbach (wzmianka w roku 1890)

Żary (Sorau)

Wilhelm Hasche (1919-1945; od 1945 w Lubece). Zachowała się numeracja seryjna instrumentów tej firmy, która jest dobitnym przykładem manipulacji z numerami seryjnymi. Tak oto w roku 1932 mamy pianino numer 1168 (nie wiadomo, czy istotnie powstało przedtem ponad 1000 pianin, czy może numer należy odczytywać jako „168″). Po rozpoczęciu rządów nazistów z przodu dochodzi nam jedynka, tak więc numer 1211 zaczyna wyglądać jako 11211. Podczas wojny, kiedy numeracja ledwo dobrnęła do 11319 (faktycznie 1319, albo nawet i 319), został zastosowany kolejny myk i do środka wprowadzono jeszcze trójkę. Tak więc pod koniec wojny powstało pianino o niesamowitym numerze 113342 (faktycznie, 1342 lub nawet 342). Gdyby przyjąć na wiarę numerację firmową, wyszłoby, że w latach 1919-1944, kiedy był i kryzys, i wyrzeczenia wojenne, powstało aż 113342 instrumenty, co daje nam 4534 instrumenty rocznie. Bechstein w tychże latach wyprodukował „zaledwie” 30398 instrumentów, czyli 1216 rocznie! Allegro pękałoby w szwach od nadmiaru pianin „W. Hasche”! Tymczasem instrumenty te nie są w ogóle znane, i prawdopodobnie powstało ich zaledwie 342 sztuki – co daje nam o wiele bardziej realistyczną liczbę produkcji nieco ponad 1 pianina w miesiącu.

Śląsk Opolski

Głogówek (Oberglogau)

Benedict Hoffmann (1843 – po 1906), fabrykant fisharmonii.

Nysa (Neisse)

Bertha Awiszius, również Awiszus (por. Rudolf Awiszus w Świdnicy) (1892 – ostatnia wzmianka w 1893).
Paul Berschdorf (1889 – ok. 1945). Firma organmistrzowska, produkująca również sporadycznie pianina (znany jest instrument z lat 1920-ych) i, być może, fisharmonie. Po śmierci Paula Berschdorfa (1859-1933) firmę prowadził syn, Carl Berschdorf (1887-1950). Adres firmy w Nysie: Marienstrasse 14-16.
August Gross, „Aug. Gross in Neisse” (ok. 1863 – po 1893), „Pianobauer” w Nysie, mający swój zakład przy Zollstrasse 54. August Gross żył w latach ok. 1822 – 1907. Produkował zarówno pianina, jak i fortepiany, które jednostkowo dotrwały do dnia dzisiejszego.

Opole (Oppeln)

Franz Baydel, Oppeln (ok. 1870). Budowniczy fortepianów i pianin. Znane są jego nieliczne pianina oraz fortepian z ok. 1870 roku – prostostrunowy, z mechaniką staroangielską. Żadne wiadomości biograficzne nie są znane. Radny miejski Opola Franz Baydel zmarł w marcu roku 1901, lecz nie wiadomo, czy chodzi o tę samą osobę.

Górny Śląsk

Bytom (Beuthen)

Thomas Cieplik (Th. Cieplik, Beuthen) (1892 – po 1929), właściciel dużego i znanego składu instrumentów muzycznych w Bytomiu, w minimalnym stopniu produkujący również własne pianina (tylko ok. 1896).
Richard Gehde (Rich. Gehde) (wzmianki w latach 1886-90)

Gliwice (Gleiwitz)

Georg Flux (G. J. Flux, Gleiwitz) (1848 – po 1942). W ostatnim okresie działalności (ok. 1942 lub już wcześniej) zajmowała się tylko handlem instrumentami, bez ich produkcji.
Oskar Kirmes (wzmianki w latach 1900-28)

Racibórz (Ratibor)

J. Gritzmann (wzmianki w latach 1890-93). Fabryka mieściła się przy Braustrasse 6.
Groenow (wzmianka ok. 1845) – budowniczy fortepianów.
Grützmann (być może, ta sama osoba lub wytwórnia, co J. Gritzmann) (wzmianka w roku 1886).
J. Preiss (1878 – po 1912)

Serdecznie dziękuję Panu Mirosławowi Mastalerzowi za pomoc w rozbudowie powyższej listy – udostępnienie materiałów o Elblągu, Malborku i Kwidzynie.